In IJsland bouwen alle werkenden pensioen op

Jarenlang stond Nederland op de 1e plaats in de Global Pension Index van Mercer. In de laatste index kwam IJsland vanuit het niets op 1 terecht. In IJsland bouwen ook de zzp’ers pensioen op. Dat is niet de enige reden voor de hoge score. ‘IJsland scoort beter op adequaatheid en houdbaarheid’, zegt actuaris Marc Heemskerk van Mercer.

De Mercer CFI Global Pension Index vergelijkt pensioenstelsels en –inkomens wereldwijd. Dat IJsland opeens bovenaan de Index prijkt, komt niet doordat de IJslanders hun pensioenstelsel opeens verbeterd hebben, aldus Heemskerk. Het stelsel bestaat allang, alleen beschikte Mercer voorheen niet over de benodigde informatie. In de laatste Index deed IJsland voor het eerst mee. ‘Maar ik noemde IJsland al vaak in presentaties’, zegt Heemskerk. ‘Uit andere onderzoeken – niet van Mercer – komen de gepensioneerden in IJsland steevast uit de bus als de gelukkigste gepensioneerden.’ Hij veronderstelt dat dat ook te maken heeft met het pensioenstelsel. Een goed stelsel voorkomt armoede onder ouderen.

‘Uit andere onderzoeken komen de gepensioneerden in IJsland steevast uit de bus als de gelukkigste gepensioneerden.

Flexibele AOW Dat het IJslandse stelsel hoog scoort op adequaatheid en houdbaarheid komt enerzijds doordat iedereen die werkt pensioen opbouwt, zowel mensen in loondienst als zelfstandigen. ‘Anderzijds zijn de eerste en tweede pijler beter op elkaar afgestemd’, zegt Heemskerk. De eerste pijler is de AOW, de tweede pijler is het aanvullend pensioen dat mensen opbouwen bij een pensioenfonds. In Nederland krijgt iedereen AOW, ook miljonairs. In IJsland daarentegen krijgen mensen met een ruim inkomen in de tweede pijler geen AOW. ‘Door die flexibele AOW wordt het geld gelijkmatiger verdeeld.’ Minimum pensioenbijdrage Een derde factor die bijdraagt aan de adequaatheid en houdbaarheid is de minimum pensioenbijdrage. Heemskerk stelt dat er in Nederland sectoren zijn waar weinig pensioen wordt opgebouwd. Als voorbeeld noemt hij uitzendkrachten in de beginfase. In IJsland is vastgelegd dat mensen in loondienst minimaal 15,5% van hun salaris opbouwen aan pensioen. Daarvan betaalt de werknemer zelf ongeveer 4% en de werkgever draagt zo’n 11,5% bij. Zzp’ers moeten minimaal 12% van hun salaris opzij zetten voor hun pensioen. Het pensioenfonds gaat daarbij uit van het salaris dat iemand in hetzelfde beroep in loondienst verdient. Jaarlijks wordt deze afdracht gecorrigeerd op basis van het inkomen dat de zzp’er in dat jaar daadwerkelijk verdiend heeft.

Werkenden kunnen in IJsland zelf hun pensioenfonds kiezen, behalve als ze onder CAO-afspraken vallen. In dat geval is er geen vrije keuze voor een bepaald pensioenfonds. Er zijn 21 pensioenfondsen. Daarvan staan er 11 ook open voor zzp’ers.

‘In IJsland vindt iedereen pensioenopbouw vanzelfsprekend’

Veel zelf sparen Ook maken IJslanders – volgens Heemskerk in tegenstelling tot Nederlanders – volop gebruik van de derde pijler; zelf sparen of beleggen voor het pensioen. Als werknemers in de derde pijler zelf bijdragen aan hun pensioen,betaalt hun werkgever daar hetzelfde percentage aan mee. Dus als een werknemer 2% extra opzij zet, legt de werkgever daar nog eens 2% op toe. ‘Dat stimuleert mensen om pensioen op te bouwen in de derde pijler’, aldus Heemskerk. Voor zzp’ers geldt dit extraatje niet. Wel zijn pensioenbijdragen fiscaal aftrekbaar. IJsland kent net als Nederland een omkeerregel: de inleg is aftrekbaar, de uitkering wordt belast. ‘De houding ten aanzien van pensioen is in IJsland anders dan bij ons’, zegt Heemskerk. ‘Bij ons wordt het vaak gezien als kostenpost en vragen sommige mensen zich af waarom ze zoveel moeten sparen voor hun pensioen. In IJsland vinden ze dat vanzelfsprekend.’

Nederland telt 17 miljoen inwoners, IJsland slechts 370.000. Een kwart van de werkenden in IJsland is zzp’er. In Nederland ligt dit percentage volgens het CBS op 12%. De pensioenleeftijd in IJsland is 68,5 jaar. Zou het een goed idee zijn om het IJslandse pensioenstelsel in Nederland in te voeren? ‘Sommige elementen zeker’, vindt Heemskerk. Hij is een groot voorstander van de flexibele AOW. ‘Als iemand een hoog inkomen heeft, is het toch raar als diegene ook nog AOW krijgt?’ Ook de verplichte pensioenopbouw voor zzp’ers vindt hij een voordeel. ‘Daarmee voorkom je ongelukken. De meeste mensen hebben een kortetermijnhorizon. Dertigers vinden pensioen weggegooid geld, maar als mensen eenmaal ouder zijn, zijn ze dolblij dat ze gedwongen waren om pensioen op te bouwen. Het is paternalisme, maar daarmee bescherm je mensen wel tegen zichzelf.’ Ook vindt hij de minimumpensioenbijdrage een pre. ‘Daarmee voorkom je dat mensen amper pensioen opbouwen. Bovendien kunnen zzp’ers met een verplichte pensioenpremie een eerlijker vergelijking maken tussen het inkomen in loondienst en het inkomen als zzp’er. Nu denken mensen vaak dat ze meer gaan verdienen als ze voor zichzelf beginnen.’

‘Vrije keuze voor een pensioenfonds leidt tot hogere kosten voor reclame en marketing.’

Zelf pensioenfonds kiezen De vrije keuze voor een pensioenfonds vindt Heemskerk een nadeel. ‘Het werkt selectie in de hand.’ Als voorbeeld noemt hij pensioenfondsen in sectoren waar veel arbeidsongeschiktheid voorkomt. Daar zullen mensen zich niet vrijwillig bij aansluiten. Ook pensioenfondsen in sectoren waar mensen erg oud worden, zullen op weinig vrijwillige toetreders kunnen rekenen. ‘Dan moet je voor 25 levensjaren na pensionering betalen. Het is aantrekkelijker om toe te treden tot een fonds waarvan de deelnemers niet zo lang leven.’ Volgens Heemskerk is selectie dan ook een probleem in IJsland, met name in sectoren met veel arbeidsongeschikten.

Een ander nadeel kan zijn dat vrije keuze voor een pensioenfonds leidt tot hogere kosten voor reclame en marketing. ‘Of dat in IJsland speelt, weet ik niet. Maar je ziet dat wel in Australië. Daar zijn marketing en reclame een behoorlijke kostenpost.’ Lokale beleggingen Een ander minpunt is dat de IJslandse pensioenfondsen voor een groot deel beleggen in IJsland. Zij hebben slechts een derde van hun vermogen geïnvesteerd in het buitenland. Nederlandse pensioenfondsen beleggen volgens Heemskerk gemiddeld 80% van hun vermogen in het buitenland. ‘Door al die lokale beleggingen zijn IJslandse pensioenfondsen kwetsbaar. Dat zag je met het Landesbanki-schandaal in 2008.’ Invaren IJsland heeft defined-contributionregelingen met collectieve elementen. Dat geldt na de invoering van de Wet toekomst pensioenen ook voor Nederland. De pensioenuitkering is niet gebaseerd op een pensioentoezegging – wat bij defined-benefitregelingen het geval is -, maar hangt af van de beleggingsresultaten. Voor 2017 kende IJsland ook nog verschillende defined-benefitregelingen, onder andere bij het IJslandse pensioenfonds voor ambtenaren. Vanaf 2017 maakten alle IJslandse fondsen de overstap naar een defined-contributionregeling. Aan invaren deden ze niet, de bestaande defined-contributionregelingen werden gesloten en zullen langzaam uitsterven. In Nederland is invaren het uitgangspunt bij de overgang naar het nieuwe pensioenstelsel. Hebben de IJslanders dat beter aangepakt? Heemskerk betwijfelt dat. ‘Mensen vinden veranderingen eng, dus met niet-invaren voorkom je op korte termijn problemen. Maar uiteindelijk blijft pensioen in elk stelsel hetzelfde; er wordt gespaard in de opbouwfase en ontspaard in de uitkeringsfase. Op termijn denk ik dat het beter is om één stelsel te hebben.’

Marc Heemskerk is pensioenexpert, actuaris consultant bij Mercer Retirement, Risk & Finance consulting (RRF) en werkzaam voor Mercer Certificering B.V. als certificeerder voor een aantal pensioenfondsen. Naast zijn rol als adviseur is hij werkzaam als docent, zowel voor de Mercer Pensioencursus als bij SPO Pensioenopleidingen.