Waarom zzp’ers een verplicht pensioen moeten opbouwen
Al jaren houdt het gemis van pensioenopbouw onder werknemers en zzp’ers de politiek bezig. Een onderzoek van DNB eind augustus liet zien dat de groep Nederlanders zonder pensioenopbouw omvangrijk is, en stabiel. Zo bouwt 13% van de werknemers geen pensioen op (de ‘witte vlek’) en doet 94% van de zzp’ers dit niet. Bij de totstandkoming van het nieuwe stelsel is daarom afgesproken om hier iets aan te doen. Een van de maatregelen is dat pensioenfondsen straks mogen experimenteren met het toelaten van zzp’ers tot de tweede pijler. Maar volgens Bastiaan Starink, bijzonder hoogleraar Arbeidsmarkt, Pensioenen en Belasting in Tilburg en partner bij PwC, is dit geen goed idee.
Ten eerste hebben zzp’ers ongehinderd toegang tot pijler 3, aldus Starink op 10 juli in het FD. De fiscale premieaftrek voor pensioenopbouw in pijler 3 wordt in het nieuwe pensioenstelsel vrijwel gelijk aan pijler 2, betoogde hij. ‘Aan de belastingen ligt het dus niet. Zelfs nu gebruikt slechts 10 procent van de zzp’ers de mogelijkheid om pensioen op te bouwen via pijler 3. Er is geen reden om aan te nemen dat bij toegang tot pijler 2 die animo ineens stijgt.’
Een ander argument is dat de tweede pijler wettelijk dermate verbonden is aan het arbeidsrecht, dat openstelling voor niet-werknemers uitdraait op ‘een juridisch drama’, aldus Starink. En ook krijgen pensioenuitvoerders in dat geval met een ‘ongekend incassovraagstuk’ te maken.
De oplossing is simpel, aldus Starink: laat iedereen die inkomen geniet en nu onvoldoende pensioen opbouwt, deelnemen aan een kapitaalgedekte basispensioenregeling.
‘Dit kan verplicht plaatsvinden, of als dit onhaalbaar of onwenselijk is, als standaardoptie met een uitstapmogelijkheid. Dit basispensioen is een simpele premieregeling waarbij de deelnemer zelf de aanbieder mag kiezen.Vergelijk het met ons zorgverzekeringssysteem: iedereen moet deelnemen aan de basisverzekering, maar kiest zelf zijn aanbieder.’
Zweden kent een vergelijkbaar systeem, maar zonder individuele kapitaalsvorming. In IJsland is gekozen voor een soortgelijk systeem voor ondernemers. ‘Op dit systeem kan bijna niemand tegen zijn,’ aldus Starink in het FD. ‘Het is een efficiënte en effectieve manier om de witte vlek en de ondermaatse pensioenopbouw van zzp’ers te voorkomen. Het is eenvoudig en goedkoop uit te voeren en huidige aanbieders verliezen er geen markt door.’
‘Laat iedereen die inkomen geniet en nu onvoldoende pensioen opbouwt, deelnemen aan een kapitaalgedekte basispensioenregeling.’
Bastiaan Starink
Het probleem is extra acuut geworden door de toegenomen flexibilisering van de arbeidsmarkt, licht Starink toe in een interview met de Pensioenfederatie. ‘Het idee achter die flexibilisering was dat werkgevers vraag een aanbod zo beter konden afstemmen en dat tegelijkertijd het ondernemerschap in de bevolking werd gestimuleerd. Deels is dat gelukt, maar deels is er uiteraard het bekende en onbedoelde effect van schijnondernemers.’
Bovendien vraagt het opzijzetten van geld voor later een zekere mate van discipline, waarover niet iedereen beschikt. ‘Mensen denken meer op de korte dan op de lange termijn, dat werkt nu eenmaal zo.
Veel zzp’ers zeggen dat ze geen geld hebben voor hun pensioen, maar het kan ook zijn dat ze het geld er niet voor over hebben. In elk geval niet op dit moment.’
In combinatie met het feit dat ook niet alle werknemers pensioen opbouwen, leidt dit ertoe dat momenteel bijna een kwart van de beroepsbevolking niets doet aan de oudedagsvoorziening. ‘Dat dit een potentieel probleem is, zowel voor de betrokken individuen als voor de samenleving al geheel, lijkt me evident. We slagen er als land momenteel goed in om de armoede onder ouderen zeer beperkt te houden. Dat is waardevol. We moeten ernaar streven dat zo te houden.’
‘Mensen denken meer op de korte dan op de lange termijn; het kan zijn dat ze het geld niet over hebben voor pensioen.’
Bastiaan Starink
Hoe groot is het probleem nu echt? Zzp’ers hebben vaak eerder wel een pensioen opgebouwd of hebben een partner met pensioen of een bedrijf of pand dat ze kunnen verkopen. Met andere woorden: kun je een schets geven van de groep die dreigt in armoede te vervallen? ‘Het is ingewikkelder dan het lijkt. Er zijn inderdaad zzp’ers die al eerder pensioen hebben opgebouwd of die een partner hebben die dat doet, maar we weten niet hoe groot die groep is. Een bedrijf kun je alleen verkopen als het echt iets waard is, en dat is bij zzp’ers zelden het geval. En wat betreft de eigen woning: bakstenen kun je niet eten. En dan zitten veel zzp’ers nog met de Fiscale Oudedagsreserve (FOR), die anders dan de naam suggereert geen reserve is maar een schuld aan de Belastingdienst. Als geldgebrek maar deels de werkelijke reden is voor een gebrekkig pensioen, wat is daarvan dan de oorzaak? Moet je te rade gaan bij de gedragsleer? ‘Het is een gegeven dat de meeste mensen resultaat op de korte termijn verkiezen boven resultaat op de lange termijn. Ik ben geen psycholoog of gedragswetenschapper, dus de oorzaken daarvan vind ik lastig te bepalen. Maar ik weet wel wat je ertegen moet doen: zo’n regeling verplicht stellen. Of in ieder geval kiezen voor een standaard deelname met een opt-outregeling, zodat niet meedoen een bewuste keuze is.’ Wat voor effect heeft de verplichte deelname die je voorstelt op de inkomens van zzp’ers? ‘Die gaan er natuurlijk ten opzichte van hun huidige inkomen op achteruit. Uitgaande van een inleg van 10 procent van het bruto-inkomen, betekent dat na belastingaftrek een reële achteruitgang van gemiddeld zo’n 3 tot 4 procent van het netto-inkomen. Ik denk dat dat deels kan worden gecompenseerd door een hoger tarief van de zzp’ers, iets dat mede door de enorme krapte op de arbeidsmarkt opportuun is. Er zijn bij een verplichting immers geen concurrenten meer die geen pensioenkosten in hun tarief verwerken. Maar dat moet natuurlijk wel blijken.’ Is 10 procent van het inkomen niet een beetje weinig? In IJsland, waar ze dit systeem ook hebben, is het percentage recent verhoogd van 12 naar 15. ‘Een percentage is natuurlijk altijd arbitrair. Bij werknemers gaat het in totaal om maximaal 30 procent, maar dan betaalt de werkgever natuurlijk mee. Mijn gevoel zegt dat je beter met een lager percentage kunt beginnen voor het draagvlak, dan kun je later altijd nog zien.’ Je schrijft in het FD: ‘Op dit systeem kan bijna niemand tegen zijn.’ Maar bijna is niet helemaal. Welke bezwaren kunnen er komen? ‘Ik denk dat de bezwaren vooral zullen komen van de zzp’ers zelf, en dan vooral van de organisaties die zeggen hen te vertegenwoordigen. Zij zijn vaak principieel tegen dergelijke verplichtstellingen en beschouwen dat als betutteling. Ik verwacht dat de pensioenfondsen niet tegen zullen zijn. Er gaat voor hen mogelijk wel een potentiële markt verloren, maar zoals ik al aangaf zou dat met veel haken en ogen gepaard gaan.’
‘Zzp’ers en de organisaties die hen vertegenwoordigen zijn vaak principieel tegen verplichtstellingen, die ze beschouwen als betutteling’
Bastiaan Starink
Voor dat argument van betutteling valt toch wel iets te zeggen? Je bent ondernemer en kunt zelf prima bepalen of je iets opzij wilt leggen voor je oude dag of niet. ‘Mijn voorstel is in de kern paternalistisch, dat klopt. Maar we leven in een verzorgingsstaat die iedereen voor echte armoede moet behoeden. Als een grote groep zzp’ers na hun pensioen in de armoedeval blijkt te zijn gestapt, is dat wellicht niet meer vol te houden. Er is dus ook sprake van een collectieve verantwoordelijkheid.’ Er zijn zzp’ers die zich geen ondernemer voelen maar door de flexibilisering van de arbeidsmarkt in die positie zijn geduwd. Voor hen is dit wellicht een oplossing, maar kunnen we niet beter die schijnzelfstandigheid oplossen? ‘Het beëindigen van de schijnzelfstandigheid is van groot belang, zeker. Het een moet het ander absoluut niet uitsluiten. Overigens kunnen actuele ontwikkelingen op de arbeidsmarkt bijdragen aan een vermindering van dit probleem. Vanwege de schaarste aan personeel heeft PostNL zijn pakketbezorgers een dienstverband aangeboden, en zoiets kan natuurlijk vaker gaan gebeuren. Maar er zal altijd een groep zzp’ers overblijven, en voor hen is mijn plan bedoeld.’ Minister Van Gennip van SZW heeft recent plannen gepresenteerd voor een toekomstbestendige arbeidsmarkt. Daarin is de fiscale ruimte voor pensioensparen in de derde pijler fors verruimd. Op deze manier wordt zelfstandigen dezelfde fiscale ruimte voor pensioenopbouw geboden als werknemers. Is de verplichtstelling voor zzp’ers die je voorstelt dan nog nodig? ‘Zeker, want de problemen verdwijnen daardoor niet. De ruimte in de derde pijler wordt nu al niet benut door de meeste ondernemers, dus verruiming heeft voor hen weinig zin.’
De inaugurele rede van Bastiaan Starink is hier te vinden.
Bastiaan Starink is partner bij PwC - People and Organisation, Bijzonder Hoogleraar Arbeidsmarkt, Pensioenen en Belasting bij de Universiteit Tilburg en verbonden aan Netspar.