Wat ziet u de komende jaren gebeuren?

‘Nederland heeft een ander beeld van de pensioensector dan het gros van Europa. Het beeld van het pensioenstelsel als nationale sociale verworvenheid zit in Nederland diep ingebakken, maar de Europese instituties en de bijzondere commissies benaderen pensioen vooral als een financieel product. Waar de Europese Unie vooral streeft naar kapitaalharmonisatie, wil Nederland de eigenheid van het pensioenstelsel behouden. Sinds de Brexit is er een belangrijke partner voor Nederland weggevallen. De Britten en de Nederlanders hadden een gedeeld belang. Ze oefenden samen druk uit in Europa tegen de neiging om pensioen vooral te zien als onderdeel van de kapitaalmarktharmonisatie. De Britten omdat ze meer eigen controle over de kapitaalmarkt willen houden en de Nederlanders omdat ze de verplichtstelling hebben. Europa ziet verplichte deelname aan pensioenfondsen als marktverstoring, want de Nederlandse pensioenuitvoerders krijgen premies en klanten, simpelweg omdat de deelnemers mee moeten doen en andere landen mogen niet meedoen. Bij het vaststellen van de IORP-2- richtlijn in 2017, waarin ondermeer toezicht op pensioenfondsen aangescherpt werd, heeft Nederland de eigenheid van het stelsel en de verplichtstelling weten te behouden. Dat was een belangrijke slag. Maar het verlies van de Britten betekent een verandering van het speelveld van Nederland.’

Hoe kan Nederland hiermee omgaan?

‘Brexit zette een punt achter de oude strategie van tegendruk geven. Er is nu een andere constructieve strategie nodig. Wat ook speelt is dat de financiële markten onder druk komen te staan van geopolitieke risico’s. Europa vraagt aan de pensioensector: kunnen jullie mee-investeren in een meer strategisch autonoom Europa in geopolitieke zin? Tegelijkertijd zien we dat de sociale dimensie in Europa steeds belangrijker wordt. De sociaal-economische gremia binnen de Europese Unie winnen aan terrein en bemoeien zich steeds meer met terreinen van de Europese markt. Dat biedt kansen voor Nederland. Nederland zou minder moeten inzetten op het bieden van tegendruk aan de harmonisatie van de kapitaalmarkt, maar juist verbinding moeten zoeken met de sociaal-economische en de niet-financiële gremia binnen de Europese Unie. Nederland kan het Nederlandse, of eigenlijk het Rijnlandse verhaal vertellen. Dat pensioen bijdraagt aan sociale cohesie en stabiliteit. Dat is belangrijk in het huidige geopolitieke tumult.’

Welke ontwikkelingen ziet u nog meer?

‘Pensioenuitvoerders willen een goed pensioen voor deelnemers, dus als ze denken meer rendement te halen door in China te investeren, investeren ze in China. Ze kijken naar de wereld als een markt met rendementen en ze zoeken een optimale verdeling voor hun investeringen. Daar is een kentering nodig. De pensioensector is een grote Europese investeerder die geopolitieke weerbaarheid mogelijk kan maken. Investeren in de Europese defensie-industrie zal een groot pijnpunt zijn. Ik zie daar wel een frictie. Vanuit geopolitiek oogpunt kun je zeggen dat we rap minder afhankelijk moeten worden van de Verenigde Staten en dat de opkomst van China bedreigend is. Maar de Nederlandse pensioensector wil überhaupt niet investeren in de defensie-industrie. Het effect is dat we voor onze veiligheid vooral afhankelijk blijven van de Amerikaanse defensie-industrie. Het is de vraag of je daar niet fundamenteler over moet nadenken. Als je maatschappelijke stabiliteit wilt bieden, is dat een voorwaarde.’

Moeten geopolitieke overwegingen een grotere rol spelen in het beleggingsbeleid?

‘Dit is een mooi voorbeeld: een Chinese semi-staatsinvesteerder wilde een Eindhovense fotonica-startup overnemen. Vanuit het denken van de vorige wereldorde zou dat logisch zijn en zoiets is al vaker gebeurd. Nu kijken we anders. Gezien het belang van fotonica voor de chipsindustrie en gezien de geopolitieke belangen zou deze investering een vitale kwetsbaarheid zijn. Je geeft iets uit handen. Daarom is een Nederlands pensioenfonds op voorstel van de Nederlandse overheid in deze startup gaan investeren. Dan gaat het niet om economische rekensommetjes, maar over geopolitieke overwegingen. Dit is ook volstrekt in lijn met waar de Europese Unie mee bezig is. Het beschermen van de Europese economie en het vergroten van de geopolitieke weerbaarheid.’

Weet de Europese Commissie van deze investering?

‘Het is in elk geval een verhaal dat niet verteld wordt. En Nederland zou dit verhaal in Europa juist wel moeten vertellen. “We hebben een eigen pensioensector en Europa vindt dat een probleem. Maar nu helpen we Europa uit de brand. Dus geef ons wat credits, omdat we in staat zijn dit soort dingen te doen.” In het rapport Bouwstenen doen we dit soort aanbevelingen. Investeer in Europese weerbaarheid, investeer in geopolitieke kracht en laat aan je Europese partners zien dat je dat doet. Schreeuw het van de daken, want dan laat je zien dat Europa iets kan hebben aan het Nederlandse pensioenstelsel.’

Hoe kijken pensioenfondsen en –uitvoerders hiernaar?

‘Zij zijn al decennia bezig om op een economisch-financiële manier na te denken over hun beleggingen. Het verhaal dat Europa geopolitiek weerbaarder moet worden en dat de pensioensector hier een rol in kan spelen, is voor hen een nieuw verhaal. Maar het is met elkaar te verenigen. Geopolitiek is binnengekomen als nieuwe factor en geopolitiek heeft impact op de sociale cohesie. Het gaat over aspecten die nauw verweven zijn met het pensioenstelsel. De pensioensector kan dit inzetten en in Brussel een nieuw verhaal vertellen en een nieuwe plek claimen.’

Is de tijd van zorgenvrij globaal investeren voorbij?

‘Ja, die is voorbij. China werd benaderd als een niet te missen groeimarkt. Nu denkt de pensioensector: moeten we misschien meer kijken naar ESG-factoren en “due diligence”, maar dat is slechts het bijsturen van het dominante verhaal. Het is ook logisch, je beperkt de risico’s. Maar vanuit mijn achtergrond zie ik dat het politiek leiderschap in China afscheid heeft genomen van het globaliseringstijdperk. China kijkt nu fundamenteel anders naar de economie en de rol van buitenlandse investeerders. China is alleen maar bezig om zo sterk mogelijk te zijn in de naderende confrontatie met Amerika. Daar moet alles voor wijken. China is bereid om daarvoor ook economische groei op te geven.’

Is dat een zwarte zwaan?

‘De grootste vastgoedspeler in China, Evergrande, stond op omvallen. Dat zorgde voor veel onzekerheid, want de vastgoedsector is de grote motor achter de Chinese groei geweest. In het westen schreven de kranten: “Hier is China’s Lehmann-moment, de grote crisis komt eraan.” Maar het was bewust Chinees overheidsbeleid. In China waren vastgoedbubbels ontstaan en als Amerika China zou afsluiten van de wereldmarkten, zou er voor China een probleem ontstaan. De Chinese overheid is dat voor geweest door strengere eisen op te leggen aan vastgoedreuzen. Dat is bewust beleid en als dat economische groei kost en onzekerheid veroorzaakt, so be it. De Chinese overheid pakt risicovolle sectoren rücksichtlos aan en investeert daar waar het geopolitieke kracht kan opleveren. China prioriteert kracht boven groei. Er valt nog steeds goed te investeren in China, maar het vraagt andere rekensommetjes.

Maar de grootste zwarte zwaan is misschien wel dat Amerika ook heel risicovol is. Trump kondigt aan de Europese markten te zien als tegenstrijder en niet als partner. We hadden niet voor mogelijk gehouden dat een mogelijke Amerikaanse president op die manier naar Europa zou kijken. Een optie kan zijn om vooral te investeren in Europa en in wetgeving die investeringen beter beschermt.’

Welke wetgeving kan investeringen beschermen?

‘De Europese Commissie is bezig met wetgeving die ervoor zorgt dat de Europese economie minder geopolitiek kwetsbaar wordt. Bijvoorbeeld met een screeningsinstrument dat checkt of er semi-staatsinvesteringsfondsen van China actief zijn in delen van de Europese economie die van geopolitiek belang zijn. Het idee dat we met die bril ook naar Amerikaanse investeringen kijken is nog ver weg, maar heel voorstelbaar. Het voorbeeld van die Eindhovense fotonica-startup, waar een Nederlands pensioenfonds in stapte, zal hopelijk nog veel vaker gebeuren en op grotere schaal. De pensioensector staat nog maar aan het begin. Ze nemen geopolitiek niet mee als kern, maar als marginaal fenomeen. Misschien moeten we grondstoffen gaan mijnen op Europese grond. Dan moeten pensioenfondsen investeren in mijnbouw in Europa. Dat kan helemaal niet met de ESG-wetgeving die er nu is. Dat schuurt met ons zelfbeeld en ons ethische kader. Maar als pensioensector moet je daar wel over meepraten in Brussel. Want als je alleen maar zegt dat je wilt vasthouden aan de verplichtstelling, loop je achter in een gesprek dat over jou gaat.’

Wat is uw droom voor 2040?

‘Ik hoop dat pensioen in Europa nog steeds gezien wordt als een manier om sociale cohesie en stabiliteit te bieden. En dat het besef dat sociale cohesie onderhevig is aan geopolitieke druk is geland in de pensioensector. De pensioensector kan eraan bijdragen dat we een stabiele en veilige Europese samenleving hebben in een wereld die niet vanzelfsprekend stabiel en veilig is. De nieuwe pensioenwet gaat eigenlijk tegen de tijdgeest in. We krijgen de komende 20 jaar meer geopolitieke schokken voor onze kiezen dan er de afgelopen 20 jaar zijn geweest en uitgerekend op dat moment gaan we over van een defined benefitstelsel naar een defined contributionstelsel. Mensen zullen verschillen zien in hun eigen pensioen, maar ze zullen vooral verschil zien tussen hun pensioen en dat van hun buurman, omdat de hoogte van het pensioen veel sterker afhankelijk wordt van hoe pensioenfondsen beleggen. Op het moment dat China en Amerika elkaar financieel kapot willen maken, maakt Nederland zijn pensioen meer afhankelijk van de wereldmarkten. Dat is het pessimistische verhaal. Maar het hoopvolle verhaal is dat de geopolitieke ontwikkelingen ervoor kunnen zorgen dat we het verhaal dat pensioen voor sociale cohesie en stabiliteit zorgt nieuw leven kunnen inblazen. Mijn hoop is dat Nederland daarin in Europa voorop loopt.’

Wat wilt u de pensioensector meegeven voor de toekomst?

‘Het rapport van Mario Draghi is een uiting van hoop. Het gaat moeilijk worden om onze Europese manier van leven te beschermen, maar als we handelen als een gemeenschap is het goed mogelijk. Dan kunnen we sterk staan in een onveiliger wereld. Daar kan de Nederlandse pensioensector echt aan bijdragen. De Nederlandse pensioensector kan daarin als een van de investeerders in het Europese veld een veel belangrijker rol spelen dan ze zichzelf toedicht. De pensioensector moet zichzelf zien als de bouwer van Europa.’